Манай улс “Цусны донорны дэлхийн өдөр”-ийг өчигдөр тэмдэглэлээ. Уг өдрийг тохиолдуулан Тусгаар тогтнолын талбайд цусны донорыг сурталчлах, олон нийтэд уриалах зэрэг үйл ажиллагааг зохион байгуулсан. Энэ үеэр Цус сэлбэлт судлалын үндэсний төвийн захирал, Анагаах ухааны доктор Н.Эрдэнэбаяраас зарим зүйлийг тодрууллаа.
-“Цусны донорын дэлхийн өдөр”-ийн талаар мэдээлэл өгөхгүй юу. Энэ өдрийг тохиолдуулан ямар үйл ажиллагаа зохион байгуулж байна вэ?
-Дэлхий нийтээрээ 2004 оноос эхлэн жил бүрийн зургадугаар сарын 14-ний өдрийг “Цусны донорын дэлхийн өдөр” болгон тэмдэглэж байгаа. Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагын гишүүн орнууд нэгэн зэрэг энэхүү арга хэмжээг зохион байгуулдаг. Монгол Улсын хувьд Улаанбаатар хотод төдийгүй 21 аймагт нэгэн зэрэг тэмдэглэлээ. “Цусны донорын дэлхийн өдөр” нь цусны доноруудад талархал илэрхийлэх, донорын эгнээг өргөжүүлэх зорилготой. Анх 2004 зохион байгуулагдсанаас хойш дэлхий нийтэд цус цусан бүтээгдэхүүний хангамж 25 хувиар нэмэгдсэн. Манай улсын хувьд 2004 онд 20800 донороос цус цуглуулж байсан бол 2015 онд 30400 болсон. Донорын тоо 30 гаруй хувиар өссөн. Эндээс Монгол Улсын хэмжээнд цус цусан бүтээгдэхүүний хэрэгцээ, шаардлага өндөр байгаа нь харагдаж байгаа болов уу. Цус сэлбэлт үндэсний төвөөс донорын эгнээг өргөжүүлэхийн тулд олон талт ажлыг зохион байгууллаа. Тухайлбал, Эрүүл мэнд, спортын сайдын тушаалаар сар бүрийн 3-ны өдрийг цусаа бэлэглэх өдөр болгож, өнгөрсөн оны дөрөвдүгээр сараас эхэлж тэмдэглэсэн. Цус бэлэглэх өдөр нь донорын сурталчилгааг тасралтгүй явуулах, ард иргэдэд донорын талаар мэдээлэл өгөхөд чухал нөлөөтэй. Мөн 2016 оноос эхэлж 70-100 удаа цусаа өгсөн доноруудыг “Хүрэл донор”, 100-150 удаа өгсөн бол “Мөнгөн донор”, 150-аас дээш цусаа бэлэглэсэн доноруудыг “Алтан донор” гэж өргөмжлөх болсон. Монгол Улсын хэмжээнд нэг алтан донор бий. 180 удаа цусаа өгсөн Бум-Эрдэнэ гэдэг залуу.
-Донорын тоо 30 мянгад хүрсэн гэлээ. Ихэнх хувийг хэдэн насны хүмүүс эзэлж байна вэ?
-Доноруудын 75 хувийг 35 хүртэлх насны залуус эзэлдэг. Манай улс залуучуудын орон. Дэлхийн олон улсын байгууллагуудаас донорын эгнээнд залуучуудыг илүү нэгдүүлэхийг зөвлөдөг. Манай улсын хүн амын ихэнх хувийг залуучууд бүрдүүлж байгаа нь их боломж юм.
-Энэ жил улаанбурхан өвчин гарсны улмаас 18-30 насны залуучууд вакцинд хамрагдаж, цусаа өгөх боломжгүй болсон. Гэтэл одоо зуны улиралтай золголоо. Зун хүмүүс хөдөө, орон нутаг руу аялал зугаалганд явж, цус өгөх донорын тоо цөөрдөг. Цусны нөөц хэр байгаа вэ. Хүрэлцээтэй хэмжээнд байж чадах уу?
-2016 онд улаанбурхан өвчин гарсантай холбогдуулан 18-30 насны залуучуудад дархлаажуулалтын вакцин хийлгэсэн. Вакцинд хамрагдсан залуучууд нэг сарын хугацаанд цусаа өгч болдоггүй. Үүнээс болж өнгөрсөн оны мөн үеийнхтэй харьцуулахад цусаа өгсөн хүмүүсийн тоо эрс багассан. Үүнийг манай ард иргэд зөвөөр ойлгож, ялангуяа 30-аас дээш насны донорууд болон урьд нь өгч байсан хүмүүс цусаа өгөөрэй. Мөн залуучууд ч гэсэн вакцин хийлгэснээс хойш сар болсон бол цусаа өгөх боломжтой. Ер нь бид олон зүйлийг бодож төлөвлөдөг. Хэрвээ төлөвлөхгүй бол нөөцгүй болно. Зуны улиралд цусны нөөц багасдаг нь донорын тоо цөөрдөгтэй холбоотой. Өөрөөр хэлбэл, хүмүүс ихэвчлэн хотоос гарч, хөдөө амрах дуртай байдаг. Бид энэ нөхцөл байдалд тааруулан эртнээс нөөц бэлдэх тал дээр их анхаардаг. Гэхдээ энэ ажлыг хийхийн тулд цусаа бэлэглэж байгаа доноруудын туслалцаа маш их хэрэгтэй. Тиймээс донорууд зөвөөр ойлгож, цусаа бэлэглэх шаардлагатай. Одоогийн байдлаар нөөц хангалттай байгаа. Бид эртнээс нөөц бэлдсэн учраас залуусыг вакцинд хамруулсан хугацаанд ямар нэгэн бэрхшээл тохиолдсонгүй. Харин энэ зун донорын тоо цөөрвөл нөөц багасах эрсдэл бий.
-Манай улсын хэмжээнд цус цусан бүтээгдэхүүн хэрэглэх шаардлагатай хэчнээн хүн байдаг юм бэ?
-Миний өмнө хэлсэн тоонуудыг олон жилийн өмнөх ерөнхий дүр зурагт үндэслэж, тусгай тооцооллооргаргадаг. Жилээс жилд энэ тоо нэмэгддэг. Тухайлбал, таван жилийн дотор 30 хувиар захиалга нэмэгдэнэ гэдэг маш өндөр үзүүлэлт. Цаашид ч гэсэн нэмэгдэх хандлага байна. Би нэг зүйлийг онцолж хэлмээр байна. Нэг хүний өгсөн цус гурван хүний амийг авардаг. Яагаад гэвэл нэг удаа цусаа өгөхөд тухайн хүний цуснаас гурван төрлийн бүтээгдэхүүн гаргаж авдаг. Сийвэн, улаан эс, ялтаст эс гэсэн. Сийвэнгийн бүтээгдэхүүнийг нэг жил хадгалдаг учраас нөөц үүсгэж болно. Улаан эсийг 21-42 хоног хадгалдаг учир тодорхой хэмжээний нөөц үүсгэх боломжтой. Гэтэл ялтаст эсийн бүтээгдэхүүнийг тав хоног л хадгалдаг учраас нөөц үүсгэнэ гэсэн ойлголт байдаггүй. Үүнээс болж өдөр бүр цус авах шаардлага гардаг.
-Ялтаст эсийн бүтээгдэхүүний талаар тайлбарлаж өгөхгүй юу?
-Ялтаст эс нь цусны бүлэгнэлтийг зохицуулдаг. Цус алдах, архаг хууч үеийн өвчин, төрөлхийн болон олдмол бүлэгнэлтийн эмгэгийн үед хэрэглэдэг. Цусанд амьдрах хугацаа нь богино учраас хадгалах хугацаа бага байдаг юм. Тэгэхээр өдөр бүр цус цуглуулж байж ялтаст эсийн захиалгыг хангах боломжтой. Ийм бүтээгдэхүүн дээр нөөц үүсгэх боломжгүйг ард иргэд ойлгож донорын үйлсийг дэмжихийг уриалмаар байна.
-Хөдөө, орон нутагт цусаа өгөх боломжтой юу?
-Манай төв нийт 26 салбар төвийг мэргэжил, арга зүйн хувьд удирдаж ажилладаг. 21 аймагт салбар бий. Мөн алслагдсан хоёр дүүрэг, 10 мянгаас дээш хүн амтай гурван суманд салбартай. Аймгуудад Улаанбаатар хоттой харьцуулахад цус цусан бүтээгдэхүүний хэрэгцээ бага. Улаанбаатар хотын хувьд 100 хүнд цус өгөлтийн хэмжээ 15, аймагт тав байдаг. Ер нь улсын хэмжээний дундаж 10. Өөрөөр хэлбэл, одоо хүн амын нэг хувь нь цусаа өгдөг болсон гэсэн үг. Бид 2015 онд маш том амжилт гаргасан. Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагын зөвлөдөг 1000 хүнд 1.5 хувьд хүргэх зорилтод хүрсэн. Энэ бол бахархам том амжилт.
-Цусны донор хүнд тавигдах шаардлага байдаг. Тэр талаар мэдээлэл өгөхгүй юу?
-Цусны донор болохыг хүссэн хүмүүст тодорхой хэмжээний шаардлага тавьдаг. 17-60 настай, 45 кг-аас дээш жинтэй, өөрийгөө эрүүл гэж бодож байгаа хэн бүхэн цусны донор болох боломжтой. Хэрвээ цусаа өгөхөөр шийдсэн бол урьд өдөр нь биеэ бэлдэх хэрэгтэй. Тухайлбал, зургаан цагаас дээш хугацаанл унтаж, амарсан байх, ердийнхөөсөө илүү шингэн зүйл уух ёстой. Мөн цусаа өгөхөөс гурав хоногийн өмнө согтууруулах ундааны зүйл хэрэглээгүй байх шаардлагатай. Эм тариа 10-14 хоногт хэрэглээгүй байх, өөх тос ихтэй хоол идэхгүй байх, өнгөтэй ундаа, жүүс, сүүтэй цай, сүүн бүтээгдэхүүн хэрэглэхгүй байх хэрэгтэй. Энэ талаархи дэлгэрэнгүй мэдээллийг Цус сэлбэлт судлалын үндэсний төвийн сайтаас харж болно.